Lux e tenebris: Φως μέσα από το σκοτάδι

ΜΥΘΟΣ

Σύμφωνα με τον αρχαιοελληνικό μύθο, ο Άνθρωπος δημιουργείται αρχικά από τον Δία, σύμβολο του πνεύματος και του φωτός, ο οποίος άνθρωπος ξεχωρίζει από τα άλλα όντα λόγω της διάνοιας που του προσφέρεται από τον Προμηθέα με τη μορφή της φωτιάς. Ο Προμηθέας έρχεται σε σύγκρουση με τον Δία–Πνεύμα, κλέβει τη Φωτιά–Διάνοια και μ’ αυτή εμψυχώνει αυτό το πλάσμα, το φτιαγμένο από λάσπη, δημιουργώντας τελικά ένα συνειδητό όν, τον Άνθρωπο.

Εφόσον οι μύθοι πλάθουν μορφές, προσωποποιώντας πλευρές του ανθρώπινου ψυχισμού, βλέπουμε πόσο κυρίαρχο ρόλο σ’ αυτή τη συμβολική παίζει το φως και η φωτιά. Κι αν σ’ αυτό, προσθέσουμε πως εκείνος που θα τιμωρήσει κατ’ εντολή του Δία τον Προμηθέα, είναι ο Ήφαιστος – ο θεός της φωτιάς – και τα βέλη του Ηρακλή, που θα σκοτώσουν τον αετό που κατατρώει το συκώτι του Προμηθέα, είναι ηλιακά σύμβολα και σύμβολα του φεγγοβόλου πνεύματος, τότε καταλαβαίνουμε πόσο βαθύτατα μπολιασμένη με φως και φωτιά είναι από συμβολικής άποψης η ανθρώπινη ύπαρξη.

Η φωτιά είναι το πλέον κατάλληλο στοιχείο που θα μπορούσε να εκπροσωπήσει τη διάνοια, γιατί επιτρέπει συμβολικά να εικονοποιήσει την πνευματοποίηση (φως), την εξιδανίκευση (θερμότητα) και τη διαστροφή (καταστροφικές ιδιότητες φωτιάς). Και ακόμα ιστορικά, η ανακάλυψη της φωτιάς παίζει κυρίαρχο ρόλο καθώς είναι στενά συνδεδεμένη με την εμφάνιση της διάνοιας, τόσο με τη θετική της όσο και με την αρνητική της μορφή, δηλαδή κάθε προσπάθεια αλλαγής του γύρω κόσμου, σύμφωνα με τις ανάγκες του ανθρώπου, πηγάζει από την κυριαρχία πάνω στη φωτιά. Γύρω από τη φωτιά συγκεντρώνονται οι πρωτόγονοι και χάρη σ’ αυτήν γίνονται κοινωνικοί και αναπτύσσεται η γλώσσα, ενώ παράλληλα, απ’ αυτή προέρχονται όλες οι ανθρώπινες επινοήσεις και εφευρέσεις.

Η φωτιά είναι η αφετηρία όχι μόνο των οπτικών τεχνολογιών αλλά και γενικότερα της τεχνολογίας, π.χ. του κατόπτρου. Ας θυμηθούμε το μύθο του Περσέα, του ήρωα-νικητή της ελληνικής μυθολογίας, που επιτίθεται σ’ ένα τέρας, τη Μέδουσα, που σαγηνεύει κι έχει τρομακτική όψη. Κανένας θνητός δεν μπορεί να το αντικρίσει, να το αντιμετωπίσει κατά πρόσωπο χωρίς να αποσβολωθεί από τη φρικτή του θέα, εκτός κι αν προστατεύεται, από μια αρωγό θεότητα. Η Αθηνά, ολύμπια θεότητα, δίνει στον Περσέα την ασπίδα της–κάτοπτρο. Εκείνος συλλαμβάνει στο προστατευτικό κάτοπτρο το είδωλο της Μέδουσας. Το χέρι του καθοδηγείται μέσω κατόπτρου, ενώ ο ίδιος δεν υφίσταται το βλέμμα που αποσβολώνει. Έτσι ο Περσέας κατορθώνει ν’ αποκεφαλίσει το τέρας. Στο μύθο, η Μέδουσα είναι το σύμβολο της ματαιοδοξίας. Μέσα σ’αυτό, ο Περσέας συλλαμβάνει την εικόνα της Μέδουσας, την ίδια του την ματαιόδοξη εικόνα. Το κάτοπτρο συμβολίζει τη δύναμη ενδοσκόπησης που απαιτεί να βλέπει κανείς τον εαυτό του έτσι όπως είναι. Για να μπορεί κανείς να υπερνικήσει την ματαιοδοξία, πρέπει να δεχτεί πρωτίστως την αλήθεια της εικόνας του. Βλέπουμε λοιπόν το κάτοπτρο, ένα από τα πρώτα επιτεύγματα της οπτικής τεχνολογίας να γίνεται σύμβολο, εργαλείο αλήθειας και αυτογνωσίας.

ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

«Tα πάντα ανταλλάσσονται με τη φωτιά και με τα πάντα η φωτιά ανταλλάσσεται, όπως ακριβώς τα πράγματα με το χρυσάφι και το χρυσάφι με τα εμπορεύματα» έλεγε ο Ηράκλειτος, πέντε αιώνες περίπου πριν από τη γέννηση του Χριστού. Θεωρούσε τη φωτιά ως την πηγή, αλλά και την κατάληξη των πάντων σε ένα καθολικό παρανάλωμα. Όμως αυτό το παρανάλωμα δεν είναι ο καταποντισμός στο τίποτα, αλλά η αναγέννηση. Σ’ αυτή την αέναη ανακύκληση βρίσκεται η ουσία της σκέψης του Ηράκλειτου. Η φιλοσοφία του δεν είναι μια πρόσκληση σε περιπέτειες εν μέσω ναυαγίων, μια απολογία της καταστροφής, αλλά μια αλληγορία του αυτοστοχασμού του νοήματος. Μια αλληγορία με επίκεντρο τη φωτιά για την περιοδική επάνοδο στην απαρχή απ’ όπου και πάλι ξεκινούν όλα τα όντα.

Πριν απο 2500 χρόνια, ο Πλάτωνας επινοούσε στην Πολιτεία την περίφημη σκηνή της σπηλιάς, όπου περιγράφει αλληγορικά την άποψή του για την πορεία προς τη γνώση. Μια άποψη που υπήρχε διάχυτη στον τότε κόσμο. Η φιλοσοφική σκέψη την συγκρότησε, την εμπλούτισε και την ανέδειξε, δίνοντάς της μια ισχυρότατη αντοχή μέσα στους αιώνες και την έφτασε άφθαρτη μέχρι τις ημέρες μας. Η εξιστόρηση του Σπηλαίου και η απεικόνιση των σκιών στον τοίχο, ερμηνεύεται κατά διττό τρόπο: είτε φιλοσοφικά και σε αλληγορικό επίπεδο ως την εμμονή του Ανθρώπου στα «επίγεια πράγματα», από τα οποία πρέπει να απαλλαγεί για να στρέψει την προσοχή του στις αισθήσεις –που τελικά θα τον οδηγήσουν στις «αληθινές ιδέες»– είτε τεχνολογικά ως «οθόνη προβολής», που διαμεσολαβεί μεταξύ του Ανθρώπου και της πραγματικότητας, και θα μπορούσε να ήταν μία παράσταση μέσω της οποίας ο Άνθρωπος ορέγυται του ειδέναι (σύμφωνα με τον Αριστοτέλη). Με αυτόν τον τρόπο, λοιπόν, ξεκινά ο Πλάτωνας να περιγράφει το ταξίδι προς τη γνώση, το δρόμο που οδηγεί μακριά από την ιδεολογία ή την επίπλαστη συνείδηση, τη διαδρομή από το Φαίνεσθαι στο Είναι. Και συνεχίζει ο Πλάτωνας λέγοντας πως αν κάποιος από τους δεσμώτες τραβηχτεί έξω από τη σπηλιά, στην αρχή θα θαμπωνόταν και θα του ήταν αδύνατον να πιστέψει πως το αντικείμενο που εξέχει από τον τοίχο, και η σκιά του μόνο διαγράφεται στο φως της φλόγας, είναι το πραγματικό, το πρωταρχικό, και πως η σκιά είναι κάτι το δευτερεύον. Στην συνέχεια όμως θα συνειδητοποιήσει την επίπλαστη φύση του κόσμου, όπου μέχρι τότε κατοικούσε. Κι ακόμα περισσότερο, αρχίζοντας ο δεσμώτης την διάκριση των πραγματικών αντικειμένων από τις σκιές τους, τα είδωλα τους, θα συνειδητοποιούσε ότι η αλήθεια που ανοίγεται μπροστά του δεν αφορά μόνο τα αντικείμενα του κόσμου τούτου, αλλά και την αλήθεια περί δικαίου και καλού. Ο δεσμώτης θα αντιλαμβανόταν πως οι ίδιες οι σκιές αντιπροσωπεύουν την βαθιά άγνοια και τον πρωτογονισμό. Έτσι λοιπόν ο Πλάτωνας διατυπώνει με ενάργεια την έννοια του πνευματικού διαφωτισμού, την κίνηση προς το φως ως μια κίνηση προς τη γνώση.

ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ

Ας περάσουμε τώρα στην εβραιοχριστιανική παράδοση που σημάδεψε καθοριστικά το Δυτικό κόσμο. Στην Παλαιά Διαθήκη, Στίχος 2, Γένεση: «Η δε γη ην αόρατον και ακατασκεύαστον και σκότος επάνω της Αβύσσου». Η Άβυσσος έρχεται να εκφράσει τον αποπροσανατολισμό του πνεύματος, όταν προσπαθεί να σκεφτεί την καταγωγή του κόσμου και της ζωής. Αναζητώντας μια εξήγηση, το ανθρώπινο πνεύμα «προσκρούει» στο σκοτάδι. Τίποτε δεν μπορεί να το φωτίσει. Στίχος 3, Γένεση: «Γεννηθήτω φως! Και εγένετο φως». Εδώ το «φως», που εκδηλώνεται δια του Λόγου του Θεού συμβολίζει το ορατό σύμπαν, που αντιτίθεται στο σκοτάδι. Στο ψυχολογικό επίπεδο, το φως αποτελεί σύμβολο του πνεύματος και το σκοτάδι σύμβολο του υποσυνείδητου. Έτσι, ο άνθρωπος βυθίζεται στο έρεβος του υποσυνείδητου, όταν αρνείται να αποδεχτεί τα όρια των δυνατοτήτων του πνεύματός του. Αντίθετα, ανακαλύπτοντας τη νομοτελή εκδήλωση του σύμπαντος και αποδεχόμενος να πραγματώσει αυτή τη νομοτέλεια, ανοίγει δρόμο προς το πνευματικό φως. Στίχος 4, Γένεση: «Και είδεν ο Θεός το φως ότι κάλον, και διεχώρισεν ο Θεός ανάμεσα του φωτός και ανάμεσα του σκότους». Συμβολικά, ο Θεός επιδοκιμάζει τη δημιουργία του. Στην πραγματικότητα όμως, την επιδοκιμασία του Θεού τη φαντάζεται ο άνθρωπος δημιουργώντας μύθους. Φως και σκοτάδι θα συνεχίσουν να χρησιμοποιούνται σε όλη την Παλαιά Διαθήκη και στην συνέχεια στην Καινή, ως συμβολισμοί της πνευματικής αρμονίας και της υποσυνείδητης δυσαρμονίας στην ανθρώπινη ψυχή. Χαρακτηριστικά η αναλογία ήλιος–φως–θεός ενυπάρχει στη συμβολική έκφραση του Ιησού: « Είμαι το Φως του κόσμου».

ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

Με τον Καρτέσιο, η διαίρεση ανάμεσα στην ύλη και το πνεύμα, ανάμεσα στο σώμα και την ψυχή, που είχε εμφανιστεί στη φιλοσοφία του Πλάτωνα, γίνεται ολοκληρωτική. Ο Θεός χωρίζεται απόλυτα από το Εγώ και από τον κόσμο. Τοποθετείται τόσο ψηλά πάνω από τον κόσμο και τους ανθρώπους, ώστε δε φαίνεται πια στη φιλοσοφία, παρά σαν σημείο κοινής αναφοράς. Αυτό ώθησε τον Γαλιλαίο, τον Νεύτωνα, αλλά και την επιστήμη γενικότερα, να βασίζονται σε μια όλο και πιο λεπτομερή μελέτη της Φύσης. Η Μηχανική του Νεύτωνα, αλλά κι όλο το κλασσικό θεμελίωμα ξεκινούσε από την υπόθεση ότι μπορούμε να περιγράψουμε τον κόσμο χωρίς να μιλήσουμε για τον Θεό ή για μας τους ίδιους. Συνεπώς, υπήρξε η αρχή μιας από–ηθικοποίησης της Φύσης και κατ’ επέκταση της συμβολικής του Φωτός και του Σκοταδιού, που στοίχειωσαν τον Νεύτωνα και τον ανάγκασαν τελικά να αναλύσει το ηλιακό φως.

Ο στόχος της Αλχημείας ήταν η απόκτηση τεράστιας δύναμης πάνω στη φύση μέσω ενός «κλειδιού», της φιλοσοφικής λίθου: του μετατροπέα κάθε μετάλλου σε χρυσό. Σε φιλοσοφικό επίπεδο, αυτό οδηγούσε σε μια δύναμη που να μετατρέπει οτιδήποτε σε οτιδήποτε, μια δύναμη που η κατάκτησή της είναι θέμα ολοκλήρωσης του ανθρώπου, μέσω της μετατροπής της περιορισμένης συνειδητότητας σ’ ένα υψηλότερο επίπεδο αντιληπτικότητας, με στόχο την αυτοδημιουργία του ανθρώπου, την πλήρη και άνευ όρων κατάκτηση των δυνατοτήτων και του μέλλοντός του. Μια τέτοιου τύπου δύναμη που σε ρήση του Ηράκλειτου εκφραζόταν με τη λέξη «πυρ», θα μπορούσε σήμερα να ήταν τόσο επίκαιρη, αν την αντικαθιστούσαμε με τη λέξη «ενέργεια». Πραγματικά η ενέργεια είναι η ουσία από την οποία έχουν γίνει όλα τα στοιχειώδη σωματίδια, όλα τα άτομα και επομένως το κάθε τι, και είναι αυτή που τα κάνει να κινούνται. Αυτή είναι που μπορεί να μεταμορφωθεί σε ύλη, σε θερμότητα, σε φως και αντίστροφα. Απ’ αυτό αντλεί την σκέψη του ο Einstein διατυπώνοντας το νόμο της διατήρησης της ενέργειας και της μάζας: E=mc2 . Η εμμονή του Einstein με το φως τον βοηθάει να διατυπώσει, στις αρχές του 20ου αιώνα, τη θεωρία της σχετικότητας, που συνδέεται με μια καθολική σταθερά της Φύσης, την ταχύτητα του Φωτός, που ανέτρεψε την εικόνα για τον κόσμο που είχαμε μέχρι τότε.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Η εμφάνιση του Freud άλλαξε άρδην το τοπίο της ερμηνείας των ονείρων. Σύμφωνα με τη θεωρία του, τα όνειρα είναι η κωδικοποιημένη γλώσσα που χρησιμοποιεί το ασυνείδητό μας για τις καταπιεσμένες επιθυμίες και ένστικτα. Στην ερμηνεία των ονείρων του Freud, το φως και το σκοτάδι κατέχουν ισχυρή θέση στη συμβολική τους. Η φωτιά καταστρέφει, αλλά παράλληλα καθαρίζει και εξαγνίζει. Μπορεί να σημαίνει μια καινούργια αρχή ή συναισθήματα που μας αναστατώνουν, όπως το πάθος, η ζήλια και ο θυμός. Το φως στα όνειρα επιβεβαιώνει πως ο συνειδητός νους φωτίζεται ή πρόκειται να φωτιστεί από διαύγεια. Κατά τον Freud, τα κεριά, οι φακοί και οι λάμπες υποδηλώνουν το πνεύμα ή διάφορες μορφές κατανόησης, ενώ οι καθρέφτες ή τα κάτοπτρα παραπέμπουν στην προσπάθεια της αυτογνωσίας, όπως και στο μύθο του Περσέα με τη Μέδουσα. Το ασυνείδητο γενικά συνδέεται με το σκοτάδι και όχι όμως με την ηθική διάσταση του κακού όπως το έθεταν οι αρχαιοελληνικοί μύθοι, ούτε με την πλατωνική σημασία της απουσίας γνώσης και αλήθειας. Το σκοτάδι–ασυνείδητο, εδώ είναι πηγή γνώσης για την ανθρώπινη ύπαρξη, άλλωστε από κει αντλεί το βασικό υλικό της η ψυχανάλυση.

O φιλόσοφος Nietzsche, αντίθετος στον πλατωνισμό και το Χριστιανισμό, τοποθέτησε το Διόνυσο (θεό του κρασιού, των οργίων και της βιταλιστικής έκστασης) στους αντίποδες του Απόλλωνα (θεού της ηρεμίας, της αισθητικής, του στοχασμού). Σε συμβολικό επίπεδο, βλέπουμε πως ο Nietzsche πρόκρινε το διονυσιακό σκότος από το απολλώνειο φως, σαν θεμελιακό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά και γέφυρα για ένα ανώτερο Είναι.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Φως, το πιο πολύτιμο αγαθό του ανθρώπου. Είναι απαραίτητο για την ίδια του τη ζωή και αποτελεί, ουσιαστικά, την κινητήριά της δύναμη. Η συγκλονιστική αυτή «αρμοδιότητα» του φωτός στηρίζεται, όπως ήταν ίσως αναμενόμενο, στην κύρια πηγή της καθημερινής του παρουσίας, την ηλιακή ακτινοβολία. Και είναι μια αρμοδιότητα που εκδηλώνεται σε πολλά επίπεδα. Από την ηλιακή ενέργεια εξασφαλίζεται τόσο μια κατάλληλη για την επιβίωση των ζώντων οργανισμών θερμοκρασία του πλανήτη, όσο και οι ευνοϊκές προς τούτο κλιματικές συνθήκες. Το φως άνοιξε τον δρόμο στις μεγάλες ανακαλύψεις της επιστήμης και οδήγησε με σταθερά βήματα τον άνθρωπο στην γνωριμία του παράδοξου κβαντικού κόσμου.

Μέσω του φωτός, ο άνθρωπος ανασχηματίζει τον κόσμο που τον περιβάλλει, διερευνά τις μορφές και τις κινήσεις του. Το φως έχει συνδυασθεί με την ανθρώπινη ύπαρξη σε κάθε βήμα της εξέλιξής της και έχει συνδράμει σημαντικά στην ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Και όταν βρεθεί τρόπος να δαμασθεί, το φως μπορεί να γίνει ακόμα πιο χρήσιμο: Per disciplinum mea lux videbis (Μέσα από τις διδασκαλίες μου θα φωτιστείς).